محدودیت بررسی باستان شناختی «غار کونا کموتر، شمال غر ب ایران»

غار کوناکموتر در دامنه غربی کوه اشکوت در شمال شرقی شهر محموآباد و در شمال غرب ایران قرارگرفته است. این غار که در محل برخورد سنگ های کنگلومرای آهکی و آهک های دولومیتی پدید آمدهاست، دارای دو دهانه می باشد. فرایندهای زمین ساختی و فرسایشی ویژگی های ساختاری و مورفولوژی این غار را دگرگون کرده و... 

محدودیت بررسی های باستان شناختی در غارهای کارستی
«غار کونا کموتر، شمال غر ب ایران» 

محمدرضا قدری: استادیار گروه ژئومورفولوژی، دانشگاه کردستان

چکیده:
غار کوناکموتر در دامنه غربی کوه اشکوت در شمال شرقی شهر محموآباد و در شمال غرب ایران قرارگرفته است. این غار که در محل برخورد سنگ های کنگلومرای آهکی و آهک های دولومیتی پدید آمدهاست، دارای دو دهانه می باشد. فرایندهای زمین ساختی و فرسایشی ویژگی های ساختاری و مورفولوژی این غار را دگرگون کرده و تشخیص احتمال باستانی بودن آن را دشوار ساخته است. این پژوهش رویبررسی های میدانی برای شناسایی جنس سنگها، ویژگی های مورفولوژیکی و دسته بندی رسوبات غاریتاکید دارد. نتایج نشان می دهد فرایندهای فرسایشی نقش بسیار مهمی در دگرگونی غار کونا کموتر دارند. رسوبات غاری که به شیوه های برجا و نابرجا در این غار انباشته شده اند، بخش های زیادی ازدیوارها، کف و دهانه پایینی آن را پوشانده اند.

جایگیری دهانه های غار کونا کموتر در مسیر یک آبراهه اصلی و همچنین وجود یک آبگذر زیرزمینی ویژگی های هیدرولوژیکی غار را پیچیده کرده است. بخش های زیادی از این غار به وسیله نهشته هایی مانند روکش خاکی، نهشته های آبرفتی، واریزه های سنگی، تخته سنگ های سقفی و بلوک های سنگی پوشیده شده اند. این نهشته ها شناسایی هر گونه نشانه های باستانی را در درون غار با محدودیت روبرو کرده اند. برای روشن شدن احتمال باستانی بودن غار کونا کموتر نیاز است، بررسی های باستان شناختی با استفاده از علوم میان رشته ای انجام گیرد.
کلید واژه ها: غار کونا کموتر، فرایندهای فرسایشی، رسوبات غاری، بررسی های باستان شناختی

Abstract
Archeological investigation restrictions in karstic caves
" Kona Camootar cave, Northwest of Iran"
Kona Camootar cave located on western slop of Ashkavt Mount in the northeast of Mahmoodabad city and northwest of Iran. This cave that is formed in the contact place of dolomite limestone and calcareous conglomerate, contains two mouths. Tectonic and erosional processes have changed the structural and morphological features of this cave and also make the identification of probable archeological carachetreeatics difficult. This research puts emphasis on felid survey to identify of rock types, morphological features and classification of cave sediments. Results show that erosional processes have the crucial role in the change of Kona Camootar cave. Cave sediments that accumulated in autochthonous and Allochthonous way in this cave, have covered the most parts of walls, floor and cave lower mouth. Location of Kona Camootar cave mouths in course of a main waterway and also the existence of an underground conduit have caused cave hydrological carachetreeatics complex. The most parts of the cave are covered by deposits such as soil coat, alluvial deposits, rock debris, celling slabs and rock blocks. These deposits have limited the identification of any archeological traces inside the cave. In order to distinguish the probable archeological feature of Kona Camootar cave, archeological investigations with using combined sciences is required.
Keywords: Kona Camootar cave, erosional processes, cave sediments, archeological investigations

1مقدمه:
غارهای کارستی توپوگرافی انحلالی ویژه ای هستند که از آمیختگی ویژگی های سنگ شناسی، فرایندهای زمین ساختی و عوامل هیدرولوژیکی پدید آمده و گسترش یافته اند. در میان این عوامل، نشانه های انسان شناسی غارها که در چهارچوب بررسی های باستان شناختی دنبال می شوند، از عواملی هستند که درتغییر شکل، تحول، فروریزی و گاهی در نگهداری از غارها موثر بوده اند. بیشتر پژوهشگران در تعریف غار ملاک انسانی را مورد توجه قرار داده اند. اگر تهیگاه های زیرزمینی و سوراخ های پدید آمده در میان سنگ های انحلال پذیر به اندازه ای بزرگ باشند که یک انسان بتواند به آن وارد شود، به آن غار می گویند.
ورود انسان به غار از گذشته های دور تا امروز به منظورهای گوناگونی مانند زندگی، پناه گرفتن، نیایش،بررسی های علمی، گردشگری و ورزشی انجام گرفته است. غارها در پژوهش های باستان شناختی و تاریخی به عنوان یک ابزار طبیعی به شمار میروند که می توانند داده های با ارزشی درباره چگونگی زندگی انسان در گذشته، میزان دانش و آگاهی آنها، هنرهای رایج در میان آنها و همچنین باور و آئین آنها به دست دهند.غارها در پژوهش های باستان شناختی و تاریخی به عنوان یک ابزار طبیعی به شمار میروند که می توانند داده های با ارزشی درباره چگونگی زندگی انسان در گذشته،میزان دانش و آگاهی آنها هنرهای رایج در میان آنها و همچنین باور و آئین آنها به دست دهند. . 

برخی از رویدادهای طبیعی و انسانی نشانه های باستانی غارهای کارستی را پوشانده، آنها رادگرگون ساخته و تنگناهایی برای بررسی های باستان شناسی به وجود آورده اند. فروریختگی ها و بر روی این بررسی ها تاثیر می گذارند غار کونا کموتر بررسی شده اند، یکی از غارهای کارستی است که بیشتر از دیگر غارهای منطقه دچار این دگرگونی شده و نشانههای احتمالی باستانی در آن پوشیده مانده است. با توجه به اینکه دهانه این غار بزرگ بوده و از دور هم بر روی دامنه غربی کوه اشکوت دیده می شود، تاکنون در چارچوب بررسی های باستانشناختی جای نگرفته و باستانی بودن یا نبودن آن هنوز روشن نیست. در این پژوهش تلاش می شود، تنگناها و مشکلات بررسی های باستانشناختی در غار کونا کموتر بررسی شوند.

2 روش تحقیق:
بررسی غار کو ناکموتر در میان پژوهش های سیستماتیکی انجام گرفته که در مدت چند سال بر روی بیش از 11 غار کارستی در کوه اشکوت پیگیری شده است. در این بررسی ها علاوه بر بکارگیری دانش های کلاسیک وابسته به علوم زمین، از علوم دیگری مانند باستان شناسی و علوم میان رشته ای نیز استفاده شده است. بررسی های میدانی برای برداشت داده های مورفولوژی، هیدرولوژی و زمین شناسی پایه اصلی این بررسی می باشد. نقشه های آورده شده در این پژوهش با استفاده از نرم افزارهای Autocad و ArcGIS طراحی شده اند.

3 یافته های پژوهش:
1-3-موقعیت جغرافیایی و مورفولوژی غار کونا کموتر 

غار کوناکموتر در دامنه غربی کوه اشکوت در شرق دشت محمودآباد و در شمال غرب کشور ایران قرار گرفته است. این غار در 1 کیلومتری شمال شرقی شهر محمودآباد جای گرفته و در بخش های زیادی از شهر دهانه بزرگ آن دیده می شود.(شکل 1)

     

به علت تابش نور خورشید از دهانه ها و از میان پنجره کارستی سقف به درون غار، کبوتر های کوهی زیادی در آن زندگی می کنند و نام غار هم از آن گرفته شده است که به معنای دریچه کبوتر می باشد. مسیر دسترسی به این غار به وسیله یک جاده آسفالته به شهر محمودآباد متصل می باشد که از آنجا به جاده شاهین دژ میاندوآب و جاده بوکان می پیوندد سنگ های کوه اشکوت از سه دسته آهک های روشن و دولومیتی، آهک های مارنی و میان لایه و کنگلومرا با خمیر آهکی تشکیل شده است غار کوناکموتر در محل برخود سنگ های کنگلومرای آهکی و آهک های روشن و دولومیتی قرار گرفته است. ریخت این غار مانند یک آونمی باشد که دهانه بالایی آن مانند یک قیف وارونه آبهای روی دامنه غربی کوه اشکوت را به درون خود فرو می کشد. این غار را می توان به سه بخش دهانه پایینی، راهرو درونی و دهانه بالایی دسته بندی کرد:

الف) دهانه اصلی یا پایینی: پدیده ای که از دور بر پیکر این کوه خودنمایی کرده و از شهر محمودآباد هم به خوبی دیده می شود، دهانه پایینی غار می باشد. این دهانه به عنوان نشانه و سمبلی از کوه اشکوت بوده و کسانی که کوه را خوب نمی شناسند، آن را بزرگترین و اصلی ترین غار آن می دانند. این دهانه که مسیر ورودی به درون غار را تشکیل می دهد، در بخش پایین تر کوه و در بلندی 1151 متری قرار گرفته و از لحاظ ریخت شناسی از دو بخش تاق بیرونی و دریچه ورودی تشکیل شده است. از آنجایی که این دهانه  از نمای غربی مانند یک دروازه به نظر می رسد، به آن دروازه میترا می گویند (شکل2 )
-تاق بیرونی: این تاق بخش بیرونی دهانه را تشکیل داده که نزدیک به 21 متر بلندی و 21 متر پهنا دارد.(شکل2)

-دریچه ورودی : 

این دریچه در انتهای تاق بیرونی قرار داشته و دهانه اصلی غار می باشد. بخش زیادی از این دهانه به وسیله بلوک های بزرگ سنگی ناشی از ریزش و نهشته هایی که توسط آبهای ورودی به غار آورده شده اند، بسته شده است. این دهانه16/5 متر پهنا و 171 سانتی متر بلندی دارد.

ب) راهرو درونی غار: راهرو غار سربالایی تندی است که از توپوگرافی دامنه غربی کوه پیروی می کند. این راهرو در مسیر یک آبراهه سطحی گسترش یافته که از دهانه بالایی وارد غار شده و از دهانه پایینی به بیرون زهکشی می شود .(شکل 4) درازای راهرو حدود 51 متر می باشد. یک آبگذر زیرزمینی عمود به این آبراهه می گذرد و ویژگی هیدرولوژیکی غار را پیچیده می کند. بیشترین پهنای راهرو که در مسیر آبگذر زیرزمینی گسترش یافته، به 37 متر می رسد. کف غار از یک لایه ضخیم رسی پوشیده شده است. بلوک های آهکی بزرگی بخشی از کف ناهموار غار را فراگرفته و ورودی دهانه پایینی را بطور نیم بسته ا ی درآورده اند. در سقف غار یک دریچه وجود دارد که به فضای بیرون باز شده و بخشی از درون غار را روشن می کند. این دریچه یک پنجره کارستی ( یا روزنه کارستی ) است که در اثر فرایندهای زمین ساختی انحلالی پدید آمده است.

      

ج) دهانه بالایی: این دهانه در بخش بالاتر دامنه و در بلندی 1125 متری قرار گرفته و از بالاترین بخش غار به بیرون باز می شود( شکل 3)این دهانه مانند یک قیف آبهای جاری از بخش های بالاتر دامنه غربی کوهرا فرو کشیده و به درون غار می آورد. اگر دهانه پایینی در این غار پدید نمی آمد، از دیدگاه مورفولوژی کارست غار کونا کموتر به یک آون تبدیل می شد. آبهای وارد شده به درون غار از دهانه پایینی به بیرون جاری می شوند.

2-3-تنگناهای غارکونا کموتردر زمینه پژوهش های �%.5A7-%DA%A9%D9%85%9� غ�استان شناختی 
غار کونا کموتر در برابر فرایندهای فرسایشی شدیدی قرار دارد. عوامل فرسایشی از یک سو نهشته های آواری زیادی را به درون غار آورده و از سویی دیگر بخشی از رسوبات درون غار را به فضای بیرون جابجا می کنند. رسوبگذاری شیمیایی در غار کونا کموتر بسیار کم انجام شده، از این رو سازندهای غاری یا غارنهشته ها در آن بسیار کم می باشند. در برابر آن رسوبات غاری که دارای ریشه های زایشی گوناگونی هستند، در این غار بیشتر به چشم میخورند. این رسوبات بر روی دیوارها و کف غار انباشته شده و پیکر اصلی غار را پوشانده اند. بخشی از این نهشته ها راهرو درونی و دهانه پایینی غار را بطور نیمه بسته ای درآورده اند. این نهشته ها از فضای بیرون به درون غار آورده شده
(نهشته های نابرجا) و یا در خود غار پدید آمده( نهشته های برجا) و در آن انباشته شدهاند. رسوبات آواری و آلی درون غار آنچنان گسترده هستند که شناسایی آثار باستانی احتمالی درون غار را دشوار و پیچیده کرده اند. رسوبات غار کوناکموتر در (جدول 1)بطور فراگیر دسته بندی شده اند. در زیر به بررسی چند نمونه از آنها می پردازیم:

1 2- 3-روکش خاکی: لایه نازکی از خاک های رسی و مارنی که در نتیجه هوازدگی شیمیایی و  پدید آمده و یا از فضای بیرون به درون غار آورده شده اند، بر روی دیوارهای غار انباشته شده اند. این لایه خاکی مانند یک روکش سطح سنگ های آهکی و کنگلومرای آهکی درون غار را پوشانده اند. روکش های خاکی که بطور گسترده در درون چنین غارهای پدید می آیند، شناسایی آثار احتمالی مربوط به هنر صخره ای درون غار را ناممکن می سازند. با آنکه ترسیم هنر صخره ای بر روی کنگلومرای آهکی دشوار بوده و در جایی گزارش نشده است، اما بخش زیادی از پیکره درونی غار را آهک های دولومیتی تشکیل می دهند که برای این کار مناسب هستند. روکش های خاکی درون غار یا از راه درز و شکاف های پدید آمده در سقف و دیوارها به درون غار آورده شده و یا به وسیله باد از دهانه های غار به درون وارد شده و بر روی سنگ های درونی جای گرفته اند.

        

2-2-3-نهشته های آبرفتی: این نهشته ها مانند آبرفت هایی هستند که در روی زمین به وسیله رودخانه ها  بجا گذاشته می شوند. دهانه های غار در مسیر یک آبراهه سطحی جای گرفته و در هنگام بارش مانند یککانال آبهای دامنه غربی کوه را زهکشی می کنند. آبراهه اصلی که از دهانه بالایی به درون غار وارد می شود، در فصل بارش نهشته های آبرفتی زیادی را به درون غار آورده و در کف آن انباشته می کند. در (شکل3)نمونه هایی از این نهشته ها بر کف غار دیده می شوند که در فصل های مرطوب سال درون غار را گلآلود می سازند. این نهشته ها نابرجا بوده و به وسیله جریان های آبی به درون غار آورده می شوند.

3- 2- 3- واریزه های سنگی: بخش زیادی از نهشته های درون غار را واریزه های سنگی در برگرفته اند. برخیاز این واریزه ها ریشه درجازا داشته و برخی دیگر از بیرون به درون غار آورده شده و ریشه نابرجا دارند. مهمترین نمونه این واریزه ها بلوک های سنگی و تخته سنگ های سقفی هستند که در اثر فروریختگی از دیوارها و سقف غار جدا شده و بر روی کف و دهانه پایینی غار انباشته شده اند. وزن برخی از این بلوک های سنگی به بیش از 10 تن می رسد. جابجایی بلوک های سنگی و تخته سنگهای سقفی در راهرو ناهموار این غار بسیار دشوار می باشد. بخش دیگر نهشته های غاریپاره سنگ ها و قلوه سنگ هایی هستند که در کف و دهانه پایینی غار انباشته شده اند. قلوه سنگ های درون غار و دامنه غربی کوه اشکوت یا از متلاشی شدن سنگ های کنگلومرای آهکی پدید آمده و یا از بیرون و به وسیله آبهای آشفته آورده شده اند . پاره سنگ های انباشته شده نیز در اثر هوازدگی فیزیکی ناشی از یخبندان که سنگ های آهکی را متلاشی کرده است، پدید آمده اند.

4 -2 -3 -زبانه لغزشی: بخشی از زمین های دهانه پایینی غار را خاک و واریزه هایی در بر می گیرد که بطور  توده ای از درون غار به سوی بیرون لغزش پیدا کرده اند. این توده جابجا شده که بخش زیادی از درون دهانه غار و زمین های بیرون از آن را پوشانده اند، در اثر زمین لغزش و سولی فلوکسیون جابجا شده اند. این گونه رسوبات بسیار کم در غار های دیگر انباشته می شوند. زبانه لغزشی در( شکل2)به خوبی دیده می شود که در مسیر شیب و به سوی آبراهه گسترش یافته است.

   

4 -نتیجه گیری:
غار کوناکموتر یکی از غارهای کوه اشکوت می باشد که به دلیل قرارگرفتن در کنار آثار باستانی روی کوه و همچنین مورفولوژی دهانه پایینی آن می تواند دارای ارزش باستان شناختی باشد. این غار ساختی و فرسایشی شدیدی شده است. نهشته های غاری دیوارها و کف دستخوش فرایندهای زمین این غار را پوشانده و نشانه های باستانی احتمالی درون غار را پنهان ساخته اند. نهشته های ریز بافت بخش زیادی از دیوارهای غار را پوشانده اند. این نهشته ها مانند یک روکش نشانه های احتمالی مربوط به هنرهای صخره ای درون غار را فرا گرفته اند. پرکننده های غاری که شامل روکش خاکی، خاک های لغزش یافته، نهشته های آبرفتی، واریزه های سنگی، تخته سنگ های سقفی و بلوک های سنگی می شوند، کف غار و دهانه پایینی آن را پوشانده اند. هر چند نشانه های آشکاری از باستانی بودن غار کونا کموتر دیده نمی شود، اما این مساله را می توان ناشی از دو نکته دانست. نخست انجام نگرفتن بررسی های باستان شناختی در این غار و دوم فعال بودن فرایندهای فرسایشی می باشد که رسوبات غاری زیادی را درون غار انباشته کرده اند. انجام پژوهش های باستان شناختی و استفاده از علوم میان رشته وابسته به آن می تواند به روشن شدن این مساله کمک کند. بررسی نهشته های این غار کمک زیادی به شناسایی ویژگی های آب و هوای گذشته به ویژه دوره های کواترنر می کند. غار کونا کموتر دارای جاذبه هایگردشگری می باشد. با توجه به ویژگی های طبیعی و احتمالا ارزش باستانی آن، پیشنهاد میشود این غار به عنوان یک میراث طبیعی در لیست آثار ملی کشور ثبت شود.

دانلود مقاله به صورت:PDF