مخاطرات زیست محیطی شهرهای نزدیک به شهرک های صنعتی-شهر محمودآباد
شهرک صنعتی شهید راثی در نزدیکی شهر محمودآباد، نمونه ای از شهرک های صنعتی است که روز به روزبه محدوده شهری نزدیکتر شده و برای توسعه و گسترش آن مخاطره آمیز می باشد. این شهرک در جنوب شرقی شهر محمودآباد و در جنوب شرقی استان آذربایجان غربی ساخته شده است.
مخاطرات زیست محیطی شهرهای نزدیک به شهرک های صنعتی
مطالعه موردی: شهر محمودآباد، شمال غرب ایرن
دکتر محمد رضا قدری استادیار گروه ژئومورفولوژی، دانشگاه کردستان
چکیده
شهرک صنعتی شهید راثی بر روی دامنه شمالی کوه «بوره» در فاصله کمتر از یک کیلومتری شهر محمودآباد و در فاصله 100متری رودخانه زرینه رود ساخته شده است. مکان گزینی این شهرک از آغار بدون توجه به پارامترهای زیست محیطی و شهرسازی انجام گرفته است. ویژگی هایی مانند شیب توپوگرافی، سازندهای زمین شناسی، جنس خاک، وضعیت آبهای زیرزمینی و سطحی، جایگیری در کنار جاده اصلی و همچنین فاصلة کم آن تا شهر موجب شده است که این شهرک به عنوان یک خطر زیست محیطی برای شهر محمودآباد به شمار آید. در این پژوهش با استفاده از تصاویر راداری، نقشه های توپوگرافی و زمین شناسی ویژگی های زیست محیطی شهر محمودآباد و زمین های پیرامون آن بررسی و رابطه آنها با ساخت و گسترش شهرک صنعتی مورد مطالعه قرار گرفته اند. نتایج به دست آمده از این پژوهش نشان می دهد که گسترش فیزیکی شهر محموآباد در بخش جنوب و جنوب شرقی به دلیل وجود این شهرک با محدودیت روبرو شده و مخاطرات زیست محیطی از کشیده شدن فضای شهری به این بخش جلوگیری می کنند. گسترش فازهای جدید این شهرک به سوی زمین های شمال و شمال شرقی آن که دارای خاک کشاورزی کلاس یک و کلاس دو هستند، توان های محیطی شهر محمودآباد را تهدید می کند. برای جلوگیری از آلودگی آبهای زیرزمینی و سطحی به ویژه رودخانه زرینه رود به وسیله این شهرک باید ساز و کارهایی بکار گرفته شود. ایجاد نوار سبز میان شهر محمودآباد و شهرک صنعتی می تواند آلودگی های ناشی از کارگاه ها و کارخانه ها را کاهش دهد.
مقدمه
گسترش نیازهای جوامع شهری و روستایی وابستگی به تولیدات صنعتی را افزایش داده است. به منظور ساماندهی کارخانجات صنعتی و گریز از آلودگی و مشکلات ناشی از آنها، زمین هایی در بیرون از فضای شهری به آنها اختصاص داده اند که شهرک صنعتی خوانده می شوند. شهرک صنعتی زمینی است که در آن ساختمان هایی بطور ویژه برای صنایعی با خدمات پشتیبانی طراحی و ساخته شده اند طرح شهرک های صنعتی برای جدا کردن کارخانجات و صنایع آلوده ساز از مراکز مسکونی ارائه شده است، اما اگر مکان گزینی این شهرک ها بر اساس اصول علمی انجام نگیرد، نه تنها مشکلات ناشی از کارخانجات صنعتی را کاهش نمی دهد، بلکه به علت تمرکز کارخانجات موجب افزایش مخاطرات زیست محیطی برای شهرهای پیرامون آنها می شود.
شهرک صنعتی شهید راثی در نزدیکی شهر محمودآباد، نمونه ای از شهرک های صنعتی است که روز به روزبه محدوده شهری نزدیکتر شده و برای توسعه و گسترش آن مخاطره آمیز می باشد. این شهرک در جنوب شرقی شهر محمودآباد و در جنوب شرقی استان آذربایجان غربی ساخته شده است. این شهرک بر روی دامنه شمالی کوه بوره قرار گرفته که از سمت شمال و شمال شرقی به شهر محمودآباد، از سوی غرب به زمین های کوناروی و زرینه رود، از سوی شرق به زمین های دارپیر و بوره و از سوی جنوب به کوه بوره می رسد (شکل 1). کوه بوره مانند دیواری این شهرک را از شهر شاهین دژ جدا ساخته و فضای سبز گسترده ای که در بخش جنوبی شهرک ایجاد شده، هر گونه مشکل و خطر آن را برای شهر شاهین دژ از میان برده است. فاصله شهرک صنعتی تا شهر محمودآباد نزدیک بوده و هیچ کوه یا برجستگی ویژه ای نیز میان آنها وجود ندارد. از این رو آلودگی ها و مشکلات ناشی از این شهرک بطور مستقیم مناطق مسکونی شهر محمودآباد را در آینده تهدید می کند. در این پژوهش تلاش شده تا مشکلات و تهدیدهای زیست محیطی شهرک صنعتی برای شهر محمودآباد بررسی شوند.
روش تحقیق
در این پژوهش برای بررسی رابطه میان ویژگی های زیست محیطی شهر محمودآباد و شهرک صنعتی از داده های توپوگرافی، زمین شناسی، خاک شناسی، برنامه ریزی شهری و ... استفاده شده است. با استفاده از تصاویر راداری و نقشه های توپوگرافی 1:25000 نقشه طبقات ارتفاعی برای شهر محمودآباد، شهرک صنعتی و زمین های پیرامون آنها تهیه شده است. سپس نقشه های زمین شناسی، خاک شناسی، آبهای روان و همچنین نقشة پدیده های ژئومورفولوژی و زیست محیطی شهر محمودآباد و زمین های پیرامون آن تهیه شده و رابطه آنها با ساخت و گسترش شهرک صنعتی بررسی شده اند. تهیة این داده ها پس از مطالعات کتابخانه ای به صورت برداشت میدانی انجام گرفته و برای تهیه نقشه ها از نرم افزارهای Arc GIS و Auto Cad شده است.
یافته های پژوهش
فاصله شهرک صنعتی تا شهر محمود آباد
شهرهای مسکونی با شهرک های صنعتی پیرامون خود باید به اندازه ای فاصله داشته باشند که آلودگی ها و مشکلات ناشی از آنها محیط زیست شهری را تهدید نکند. میزان فاصله شهرک های صنعتی با شهرهای مسکونی بر حسب جمعیت تعیین می شود. در شهرهای زیر 100 هزار نفر، شهرک صنعتی باید 20 کیلومتر ازشهر پیرامون خود فاصله داشته باشد فاصله شهر محمودآباد تا شهرک صنعتی شهید راثی کمتر از یک کیلومتر بوده و گسترش شهرک صنعتی در آینده این فاصله را کمتر نیز خواهد کرد (شکل 1 و 2) در محله های جنوب و جنوب شرقی محمودآباد صدای ناشی از ماشین آلات این شهرک کاملا به گوش می رسد. آلودگی جوی، آلودگی آبهای سطحی و زیرزمینی، ترافیک خودروها و ...از مسائلی هستند که به علت نزدیکی این شهرک با شهر محمودآباد بطور مستقیم برای مردم مشکل ساز بوده و ادامه آن در آینده زمینه ساز مخاطرات زیست محیطی خواهد بود.
فاصله تا حریم راه ارتباطی
در طراحی شهرک صنعتی رعایت حداقل 211 متر فاصله از منتهی الیه حریم راه لازم است. این حریم باید به فضای سبز اختصاص یابد (زیاری 177:1385) ورودی شهرک در نزدیکی راه ارتباطی اصلی قرار داشته و نزدیک به 21 متر با آن فاصله دارد (شکل 2). این ورودی درست در محلی قرار دارد که از نظر شیب و افق دید دارای مشکل می باشد. بخشی از جاده که ورودی شهرک به آن باز می شود، به یک پیچ تند برخورد می کند که از دو طرف دارای شیب می باشد. قرار گرفتن ورودی شهرک در جای نامناسب و همچنین تردد زیاد خودروها در این مسیر موجب تصادفات جاده ای زیادی در این بخش شده است. بر پایه آمار و مشاهدات محلی بیشترین تصادفاتی که در این جاده منجر به مرگ شده است، نزدیک به ورودی این شهرک روی داده اند.
مشکلات خاک و زمین های کشاورزی
بر پایه گزارش سازمان تحقیقات کشاورزی استان آذربایجان غربی، خاک ها و زمین های کشاورزی منطقه بر اساس ارزش آنها برای کشاورزی و آبیاری به 5 کلاس دسته بندی می شوند (عمادی6:1379). بخش عمده ای از شهرک صنعتی شهید راثی بر روی خاک های کلاس 1 ساخته شده است (شکل 3).خاک های کلاس یک خاک های عمیقی هستند که قابل کشت بوده و برای آبیاری مرغوب اند(رامشت و شاه زیدی259:1390). زمین های دیگری که برای گسترش شهرک در نظر گرفته شده اند، در مسیر خاک های کلاس 1و کلاس 2 که برای کشاورزی مناسب هستند، قرار دارند. هر چند زمین های جنوب و جنوب شرقی شهرک هم از خاک های کلاس 1 و 2 هستند، اما ویژگی ناهمواری ها و شیب زمین موجب شده تا آنها از دیدگاه کشاورزی توان کمتری نسبت به زمین های شمال و شمال شرقی شهرک داشته باشند.
شیب زمین و توپوگرافی از عوامل مورفوژنز به شمار آمده و در بهره برداری کشاورزی موثر می باشند (رجای72:1378) به توجه به نقشه (شکل 2) به سوی جنوب و جنوب شرقی شهرک ارتفاع ناهمواری ها افزایش می یابد. به دلیل افزایش ارتفاع و شیب، خاک این بخش ها عمق زیادی نداشته و برای کشاورزی چندان مناسب نمی باشند. اگر گسترش شهرک صنعتی اجتناب ناپذیر باشد، از دیدگاه برنامه ریزی کاربری زمین، بهتر است گسترش آن به سوی این زمین ها که به صورت دیم کشت می شوند، انجام گیرد. زمین های شمال و شمال شرقی شهرک (در مسیر شهر محمودآباد) توپوگرافی همواری دارند، از این رو خاک این زمین ها دارای ضخامت زیادی بوده و برای کشاورزی مناسب می باشند. از طرفی این زمین ها به صورت آبی کشت می شوند و پروژه پمپاژ که برای آبیاری مکانیزه این زمین ها در دست اجرا می باشد، اهمیت آنها را دو چندان کرده است. آلودگی خاک های همجوار شهرک صنعتی یکی دیگر از مشکلاتی است که برنامه ریزان باید آن را در چهارچوب بررسی خود قرار دهند، زیرا بهسازی خاک های آلوده به هزینه و زمان زیادی نیاز داشته و در مواردی نیز غیر ممکن می باشد.
آلودگی آبهای سطحی و زیرزمینی
زرینه رود یکی از رودخانه های مهم حوضه دریاچه ارومیه می باشد که میانگین دبی آن 48/516 متر مکعب در ثانیه
و مجموعه جریان آن به 1530میلیون متر مکعب می رسد (موحد دانش،299:1373) علاوه بر تأمین بخشی از آب دریاچه ارومیه، نیاز آبی جوامع شهری و روستایی منطقه را نیز فراهم می سازد. سالانه 211 میلیون متر مکعب از آب این رودخانه به تبریز منتقل شده و آب آشامیدنی شهر میاندوآب نیز از این رودخانه برداشت می شود. پروژه سیستم آبیاری محمودآباد که چندین سال اجرای آن به تأخیر افتاده است، از این رودخانه برداشت شده و محل تاسیسات آن نزدیک به
همین شهرک می باشد. شیب توپوگرافی و ویژگی های ژئومورفولوژیکی منطقه موجب شده تا آب های ناشی از بارش دامنه شمالی کوه بوره و شهرک صنعتی به سوی زمین های کشاورزی محمودآباد و زرینه رود جریان پیدا کرده و آلودگی های صنعتی را به آنها وارد کنند(شکل2).
یکی از عوامل استقرار صنایع، دسترسی به تسهیلات لازم برای دفع ضایعات و پسماندهای صنعتی می باشد(هیراسکار139:1387). هرزآبهای صنعتی که از راه چاه های فاضلاب و یا از راه فرورفتگی ها به درون زمین می روند، پس از مدتی ممکن است به لایه های آبدار برسند و آنها را آلوده سازند. تصفیه آب های زیرزمینی به کندی صورت گرفته و نیازمند زمان زیادی است.(طاهری و روشنی،152:1390)بخشی از پساب صنعتی این شهرک صنعتی به وسیله چاه زهکشی می شود. بستر زمین شناسی بخش زیادی از شهر محمودآباد را نهشته های جوان آبرفتی در بر گرفته است. پساب صنعتی پس از فروروی در میان نهشته های آبرفتی از لایه های هواده گذر کرده و آب های زیرزمینی را آلوده می سازد.
نتایج ژئومورفولوژیکی این شهرک
یکی از زمین ریخت های کمیاب رودخانه ای، جزیره هایی هستند که به وسیله شاخه شاخه شدن آب پدید می آیند. در منطقه به این جزایر آدا می گویند که معادل انگلیسی آن آنابرچینگ می باشد. آدا یک سیستم رودخانه ای چند کانالی است که به وسیله جزایری ازهم جدا می شوند (اسماعیلی و همکاران، 119:1390) رودخانة زرینه رود در محدوده شهر محمودآباد به دو شیوه دارای آدا شده است.
نمونة نخست آمیخته ای از سیلاب سالیانه آب رودخانه و سیستم آبیاری سنتی می باشد که جزیره رودخانه ای بزرگی را با وسعتی نزدیک به 082 هکتار پدید آورده است. نمونة دیگر در بخش پایین دست رودخانه می باشد.به این صورت که بستر اصلی رودخانه از هم جدا شده و یک جزیره طبیعی یا آدا را پدید آورده است. از آنجایی که این جزیره ها آبرفتی بوده و دارای خاک حاصلخیزی هستند، بخش زیادی از آنها به وسیله درختان پوشیده شده اند. این پوشش درختی در بخش هایی فشرده می باشند که به آن میشه (بیشه) می گویند. این جزیره ها دارای زیبایی های ویژه ای از لحاظ چشم انداز، پدیده های علمی، گونه های گیاهی و جانوری هستند و می توانند به عنوان یک ژئوپارک یا ژئومورفوسایت معرفی شوند. شهرک صنعتی کمتر از 811 متر با این جزیرها فاصله دارد. گسترش بیشتر این شهرک موجب افزایش آلودگی هوا، آب رودخانه، آبهای زیرزمینی و آلودگی صوتی شده و برنامه ریزی برای نگهداری و حفظ این چشم انداز زیبای طبیعی را دچار مشکل می کند.
مدیریت زیست محیطی
شهر محمودآباد و زمین های پیرامون آن از لحاظ زیست محیطی منطقه کم و بیش پایداری هستند که اگر دستکاری و دخالت بدون برنامه در آنها انجام نگیرد، توان اکولوژیکی خود را حفظ می کند. برنامه ریزی برای گسترش کارخانه ها و کارگاه ها در چهارچوب شهرک صنعتی باید در مسیر برنامه ریزی کاربری زمین و مدیریت زیست محیطی انجام گیرد. مدیریت زیست محیطی کنترل آن دسته از فعالیت های بشری است که تاثیر قرار گیری شهرک صنعتی شهید راثی در نزدیکی شهر محمودآباد : بارزی بر محیط زیست دارند.(بارو،6:1380)
قرار گیری شهرک صنعتی شهید راثی در نزدیکی شهر محمودآباد موجب شده است که هرکدام از آنها برای گسترش و پیشروی دیگری یک عامل بازدارنده به شمار آیند. در اینجا باید دستورکار بازدار بکار گرفته شود. بازدارها زمین های نوار مانندی هستند که بصورت بافرهایی در نقاط معین جای می گیرند تا از دست اندازی ناخواسته ساخت و سازهای انسانی در نواحی حساس جلوگیری این دستورکار در آیین نامه کاربری زمین ارائه شده و بر پایه آن ساخت و
سازهای شهری هنگامی که به یک عامل مشکل آفرین و مخاطره آمیز می رسند، باید متوقف شوند. شهرک صنعتی یک عامل بازدار برای شهر محمودآباد به شمار آمده و گسترش فیزیکی شهر را به سوی جنوب و جنوب شرقی متوقف می کند. برای بخش جنوب و جنوب شرقی شهر محمودآباد یک کمربند بازدار تعریف شده است که مرز گسترش شهر را در مسیر شهرک صنعتی تعیین می کند(شکل 4)
از آنجایی که رابطة شهر محمودآباد و شهرک صنعتی بطور دو سویه می باشد، به دلایل زیست محیطی،شهر محمودآباد نیز برای گسترش شهرک صنعتی یک عامل بازدارنده بوده و فازهای تازة این شهرک نباید به سوی آن گسترش یابند. در مرز شمال و شمال شرقی شهرک یک نوار بازدار در نظر گرفته شده است که به معنی جلوگیری از گسترش شهرک به این مسیرها می باشد (شکل 4). در میان دو نوار بازدار یک حریم سبز باید درست شود تا شهر محمودآباد را از شهرک صنعتی جدا سازد. پهنای این حریم سبز 211 متر و مسیر گسترش آن از ورودی شهرک تا زمین های جنوب شرقی محمودآباد می باشد مسئولان شهرک لازم است برنامه ای برای ایجاد این حریم سبز داشته باشند. همچنین شهرداری محمودآباد باید دو سوی نوار بازدار شهر را به وسیله فضای سبز پوشش دهد.
نتیجه گیری:
1-مکان گزینی شهرک صنعتی شهید راثی بدون توجه به پارامترهای زیست محیطی و شهرسازی انجام گرفته و با فاصله کمی که از شهر محمودآباد قرار گرفته، برای آن مشکل ساز است.
2- وجود این شهرک عامل محدودکننده ای برای گسترش فیزکی شهر محمودآباد به شمار می آید. در طرح هادی دستورکار بازدار باید اجرا شده و از پیشروی شهر به سوی جنوب شرقی جلوگیری شود.
3-پسماندها و فاضلاب های صنعتی این شهرک که از راه چاه های فاضلاب دفع می شوند، موجب آلودگی آبهای زیرزمینی و همچنین زمین های حریم زرینه رود شده و در دراز مدت خسارات زیادی را به لایه های آبدار منطقه وارد می کنند.
4- نزدیکی به حریم زرینه رود و همچنین فاصله بسیار کم این شهرک با تأسیسات آبرسانی شهر محمودآباد موجب شده است که آبهای سطحی منطقه در برابر آلودگی و تهدید قرار گیرند.
5- آئین نامه بازدار باید برای شهرک صنعتی نیز اجرا شود. بنابراین لازم است از گسترش این شهرک و اجرای فازهای تازه آن به سوی شهر محمودآباد جلوگیری شود.
6-اختصاص زمین های حاصلخیز آبی که دارای خاک کلاس 1و 2 هستند، برای گسترش شهرک صنعتی توجیه پذیر نبوده و از دیدگاه توسعه پایدار برای شهر محمودآباد و منطقه سودمند نیست.
7- برای کاهش آلودگی های صنعتی و حفظ حریم شهری، مسئولان شهرک باید یک فضای سبز میان شهر محمودآباد و این شهرک ایجاد کنند. همچنین هر گونه برنامه ریزی برای شهرک صنعتی باید در چهار چوب برنامه ریزی کاربری زمین و مدیریت زیست محیطی انجام گیرد.
